بمناسبت فرارسیدن بیست و دوم مهرماه، زادروز شهبانو فرح پهلوی، بر خود واجب میدانم که ضمن شادباش این روز فرخنده، به بازنگری در خدمات و فعالیتهای ماندگار ایشان بپردازم. شهبانو فرح پهلوی که در چهاردهم اکتبر ۱۹۳۸ (۲۲ مهر ۱۳۱۷) در تهران متولد شدند، یکی از تنها سه زن در دو هزار و پانصد سال تاریخ ایران هستند که به طور رسمی عنوان «شهبانو» به ایشان اعطا شده است. ایشان پس از ازدواج با شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی نقش برجستهای در توسعه فرهنگی و اجتماعی ایران ایفا کردند. در دوران پیش از شورش ۵۷، شهبانو اختیارات گستردهای در نظارت بر امور فرهنگ، هنر، آموزش و رفاه اجتماعی داشتند و پس از شورش ۵۷ نیز در تبعید به فعالیتهای فرهنگی و بشردوستانه خود ادامه دادند.
میراث فرهنگی و هنری
شهبانو فرح پهلوی با تحصیل در رشته معماری در پاریس و تسلط به زبانهای فرانسه و انگلیسی، توانستند نقش محوری در تبادلات علمی و فرهنگی بین ایران و مؤسسات پیشرو اروپایی ایفا کنند. ایشان مدارس، بیمارستانها، مراکز بهداشتی و موزهها را در سراسر کشور تأسیس کردند و در طراحی کاخ نیاوران نیز با بهرهگیری از دانش معماری خود مشارکت داشتند. یکی از دستاوردهای برجسته ایشان، دستور خرید موزه رضا عباسی در سال ۱۹۷۷ بود که با هدف حفظ آثار هنری و هدایای دریافتی از کشورهای مختلف صورت گرفت. همچنین، موزه فرش ایران که در سال ۱۹۷۸ به دستور ایشان تأسیس شد، مجموعهای گسترده از فرشهای تاریخی و با ارزش را در معرض دید عموم قرار داد و معماری منحصربهفرد آن که به شکل دار قالی طراحی شده، نمادی از هنر سنتی ایران است.
شهبانو فرح همچنین در جمعآوری مجموعه بینظیر هنر مدرن برای موزه هنر معاصر تهران نقش داشتند. بین سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۷، دانا استاین، مشاور هنر غربی دبیرخانه خصوصی شهبانو، شاهکارهایی را انتخاب کرد که امروزه ارزشی به میلیاردها دلار دارند و در انبارهای موزه هنر معاصر تهران نگهداری میشوند. این مجموعه که بلومبرگ آن را «بزرگترین مجموعه هنر مدرنی که هرگز ندیدهاید» نامیده، نشاندهنده چشمانداز فرهنگی و هنری شهبانو برای ایران بود. علاوه بر این، ایشان آثار هنری که از ایران قاچاق شده بودند را بازخرید کردند، کتب و آثار قدیمی را که مدیریت نامناسبی داشتند ساماندهی کردند و با ثبت و انتقال صنایع دستی سنتی و ادبیات، موزهها و کتابخانهها را در سراسر کشور تأسیس نمودند.
علیاحضرت شهبانو فرح با سفرهای مکرر به دورافتادهترین نقاط ایران، برای مشاهده زندگی مردم و فعالیتهای خیریه و آموزشی، محبوبیت فراوانی در میان مردم کسب کردند. ایشان نه تنها در امور داخلی فعال بودند، بلکه در عرصه دیپلماسی نیز وارد شدند و برنامههای یادبود دو هزار و پانصدمین سالگرد تأسیس شاهنشاهی ایران را در سال ۱۹۷۱ برنامهریزی کردند و در سال ۱۹۷۲ به تنهایی سفر رسمی به چین انجام دادند. این فعالیتهای بینالمللی، نقش ایشان را فراتر از یک ملکه سنتی قرار داد و ایران را در صحنه جهانی معرفی کرد.
نقش در آموزش و ارتقای موقعیت زنان
یکی از محورهای اصلی فعالیتهای شهبانو فرح، توجه به آموزش و ارتقای موقعیت زنان بود. ایشان همواره بر اهمیت تحصیلات عالی برای زنان تأکید داشتند و آنان را به مشارکت اجتماعی و حضور مؤثر در عرصههای علمی و حرفهای تشویق میکردند. در دوران حکومت محمدرضا شاه، که اصلاحات گستردهای تحت عنوان «انقلاب سفید» از جمله حق رأی زنان، ممنوعیت ازدواج کودکان، اصلاحات آموزشی، توسعه روستایی و ریشهکنی بیسوادی انجام میشد, شهبانو فرح نقش کلیدی در پیادهسازی این برنامهها در بخش فرهنگی و آموزشی داشتند. ایشان علاقه زیادی به آموزش دانشگاهی به سبک آمریکایی نشان دادند و در پروژه تبدیل دانشگاه پهلوی به یک دانشگاه جامع به سبک آمریکایی در اواسط دهه ۱۹۶۰ و در تأسیس مؤسسه فناوری آریامهر مشارکت کردند.
حضور زنان لهستانی در خدمات نظامی کمکی در ایران در دوران جنگ جهانی دوم، که به عنوان «Pestki» شناخته میشدند، پدیدهای نو و ناآشنا برای جامعه سنتی ایران بود. این حضور و همچنین فعالیتهای پیشاهنگی دختران لهستانی، الهامبخش تلاشی دوباره برای تأسیس پیشاهنگی دختران در ایران شد که به دلیل مخالفتهای محافظهکارانه تا سال ۱۹۵۷ و تحت حمایت شهبانو فرح پهلوی محقق نشد. این نشان میدهد که شهبانو فرح در زمینه ارتقای نقش زنان در جامعه، از جمله در فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی، پیشگام بودند.
علاوه بر آموزش، شهبانو فرح از طرحهای بهداشتی و رفاهی و برنامههای خیریه و بنیادهای اجتماعی حمایت کردند که هدف آنها کمک به گروههای آسیبپذیر بود. ایشان با راهاندازی این برنامهها، به بهبود شرایط زندگی اقشار کمبرخوردار جامعه اهتمام ورزیدند و نشان دادند که رفاه اجتماعی و عدالت از اولویتهای کاری ایشان است. این فعالیتها در کنار تلاشهای آموزشی و فرهنگی، تصویری جامع از نگرش شهبانو به توسعه همهجانبه جامعه ارائه میدهد.
دوران تبعید و ادامه فعالیتهای بشردوستانه
پس از شورش ۵۷ و ترک ایران توسط خانواده سلطنتی، شهبانو فرح دوران تبعیدی طولانی را آغاز کردند. ایشان در این دوره بیش از چهار دهه است که بین پاریس و واشنگتن زندگی میکنند و بدون وقفه از خاطره همسرشان و میراث حکومتی که به دنبال پیشبرد ایران به عصر مدرنیت بود دفاع کردهاند، میراثی که به طور ناگهانی توسط تئوکراسی آیتالله خمینی قطع شد. در یک مصاحبه در سال ۲۰۲۴، شهبانو فرح با لحنی آرام اما قاطع بیان کردند: «اگر رژیم سقوط کند، من آماده بازگشت به ایران هستم». این سخنان نه تنها آرزویی شخصی بلکه بیانیهای سیاسی است که امید پایدار زنی را نشان میدهد که هرگز رؤیای بازگشت به خانه را رها نکرده است.
شهبانو فرح در تبعید، به حفظ و معرفی میراث فرهنگی و هنری ایران و حمایت از هنرمندان و پناهجویان ایرانی ادامه دادند. ایشان از طریق «بنیاد فرح پهلوی» که به نام خود تأسیس کردهاند، به پروژههای خیریه، بورسیههای تحصیلی و نوشتاری برای ایرانیان مقیم خارج از کشور اختصاص یافتهاند. این بنیاد با هدف حمایت از هنرمندان و برنامههای ایجاد شده توسط افراد با تبار ایرانی و ترویج هنر و فرهنگ ایرانی فعالیت میکند. شهبانو در رسانههای اجتماعی نیز فعال هستند و در مصاحبهای در ژوئن ۲۰۲۵، فاش کردند که در یک پروژه مستند برای بهبود تصویر ایران نیز مشارکت دارند.
در مورد وضعیت فعلی ایران، شهبانو فرح میگویند: «علیرغم رنجها، من خوشبین هستم. در سالهای اخیر، شاهد اعتراضات فوقالعادهای بودهایم، بالاتر از همه توسط زنان و جوانان. آنها چهره جدید ایران هستند، دلیلی بر اینکه مردم تشنه آزادی هستند. قربانیهای بسیاری از جوانان شهید بیهوده نخواهد بود. رژیم ضعیف شده، منقسم شده و به طور فزایندهای منزوی است». ایشان همچنین تأکید میکنند: «اصلاحات همسرم شجاعانه بود. او به دنبال رفاه و آزادی برای همه ایرانیان بود و در بهداشت، آموزش، صنعت و ارتش سرمایهگذاری کرد. ملاها حقوق زنان را از بین بردند و آزادیها را خفه کردند و ایران را در تاریکی فرو بردند. اما من معتقدم که نور باز خواهد گشت».
در زمینه فرهنگ آسیبدیده ایران، شهبانو میگویند: «بسیاری از موزهها که پیش از ۱۹۷۹ باز و پرجنبوجوش بودند، بسته شدند یا رها شدند. رژیم اسلامی تلاش کرد بخشی از تاریخ و هویت ما را پاک کند». ایشان معتقدند که «به لطف اینترنت، جوانان ایرانی اکنون میتوانند زندگی خود را با بقیه جهان مقایسه کنند. این امر رژیم را میترساند. سرکوب نمیتواند برای همیشه ادامه یابد». این بیانات نشاندهنده امیدواری شهبانو به تغییر و آزادی در ایران است و تعهد ایشان به مردم ایران را حتی پس از دههها تبعید نشان میدهد.
میراث ماندگار و چشمانداز آینده
شهبانو فرح پهلوی در پاسخ به سؤال در مورد آینده خود میگویند: «من همچنان در کنار پسرم و دیاسپورای ایرانی برای آزادی میهنمان خواهم جنگید. اگر خدا به من این فیض را عطا کند که شاهد سقوط این رژیم باشم، من برمیگردم». این تعهد و پایداری، نشاندهنده روحیهای است که ایشان را در طول سالهای تبعید همراهی کرده است. بسیاری از ایرانیان، از روحانیون گرفته تا بازرگانان، از معترضان جوان تا تبعیدیان قدیمی، به ارزش آنچه که در شورش ۵۷ نابود شد پی بردهاند.
در نهایت، شهبانو فرح در پاسخ به سؤال درباره آنچه پس از سالها تبعید در دل خود حمل میکند، میگوید: «عشق عظیم مردمم، محبتشان، اعتمادشان. من هرگز آنها را فراموش نکردهام. اصلاحات همسرم شجاعانه بود. او به دنبال رفاه و آزادی برای همه ایرانیان بود و در بهداشت، آموزش، صنعت و ارتش سرمایهگذاری کرد. ملاها حقوق زنان را از بین بردند و آزادیها را خفه کردند و ایران را در تاریکی فرو بردند. اما من معتقدم که نور باز خواهد گشت». وقتی از ایشان در مورد تصویرشان از آینده کشورشان پرسیده میشود، پاسخ میدهند: «آزاد، دموکراتیک، محترم حقوق بشر. یک سلطنت مشروطه، مانند سایر کشورها، میتواند ثبات را تضمین کند. رؤیای من این است که ایران جایگاه شایسته خود را در جهان بازیابد».
با گرامیداشت زادروز شهبانو فرح پهلوی در بیست و دوم مهرماه، یادآور میشویم که تلاشها و خدمات ایشان نه تنها در تاریخ معاصر ایران بلکه در ذهن و دل مردمی که از میراث فرهنگی و آموزشی ایشان بهرهمند شدند، همواره باقی خواهد ماند. شهبانو فرح با تأسیس موزهها، حمایت از هنرمندان، ترویج آموزش و حقوق زنان، و ادامه فعالیتهای بشردوستانه در تبعید، الگویی از خدمت به فرهنگ و جامعه را ارائه کردند که فراتر از مرزهای جغرافیایی و زمانی است. زادروز ایشان فرصتی است برای تأمل در این میراث غنی و ارزشمند و آرزوی سلامتی و آرامش برای ایشان و همه کسانی که در راه اعتلای فرهنگ و کرامت انسانی تلاش میکنند.
منابع:
بلومبرگ، شهبانو فرح پهلوی، مصاحبه ۲۰۲۴
بنیاد فرح پهلوی
موزه هنر معاصر تهران
موزه فرش ایران
موزه رضا عباسی
آرشیو ملی ایران
مرکز مطالعات تاریخ معاصر ایران
تاریخ فرهنگی ایران مدرن
مصاحبههای تاریخ شفاهی هاروارد با شهبانو فرح پهلوی
